Το 1957 δημοσιεύτηκαν οι "Σουλιώτες" του Μιχ. Περάνθη, ένα βιβλίο αφιερωμένο από τον συγγραφέα στην Κύπρο και στον αγώνα της, δικαιολογημένα για την εποχή εκείνη. Αναρωτιέμαι αν εξακολουθεί ο Περάνθης να διαβάζεται και σήμερα, τα βιβλία του πάντως εξακολουθούν να επανεκδίδονται, και ειδικά οι Σουλιώτες, αυτή η καταπληκτική απόδοση μιας ηρωικής ιστορικής εποχής όπου κυριαρχούσε η αγάπη για την πίστη και η φιλοπατρία.
Ο Περάνθης χρησιμοποιεί ιστορικό υλικό από την τότε βιβλιογραφία για ν' αποδώσει με μεγάλη πειστικότητα τον αγώνα τον Σουλιωτών κατά των Τούρκων, δίχως ωστόσο να παραγνωρίζει και τις εσωτερικές έριδες ανάμεσα στις φάρες που διοικούσαν την περιοχή του Σουλίου.
Η γλώσσα του κειμένου σε μεταφέρει σ' εκείνη την εποχή, γι' αυτό και νεώτεροι αναγνώστες που δεν είναι συνηθισμένοι σε διαφορετική από τη σημερινή διάλεκτο της ελληνικής ίσως κουραστούν από την ανάγνωση του βιβλίου που δεν είναι και μικρό. Το γλωσσάρι στο τέλος της παλιάς έκδοσης που διάβασα σίγουρα βοηθά για κάποιες εξεζητημένες εκφράσεις.
Οι Σουλιώτες σύμφωνα με την παράδοση, αλλά και την μυθιστορηματική απεικόνιση από τον Περάνθη ήταν ένας λαός που ήξερε να πολεμά, γι' αυτό και ο Αλή Πασάς δεν είχε εύκολο έργο ως την τελική επικράτηση η οποία υπήρξε τελικά μια "πύρρειος νίκη" που επετεύχθη και από την έλλειψη εσωτερικής ενότητας των Σουλιωτών σε κάποιες κρίσιμες στιγμές.
Ο Περάνθης εκτός από την ηρωική αντίσταση των Σουλιωτών, διανθίζει το έργο του και με αισθηματικές ιστορίες ανάμεσα στους πρωταγωνιστές βασιζόμενος στα ήθη εκείνης της εποχής- η διαπόμπευση μιας γυναίκας υπήρξε όντως χαρακτηριστικό γνώρισμα αυτών των ορεσείβιων κοινωνιών, και όπως αναφέρει στο επίμετρο του ο Περάνθης "το πόμπεμα των γυναικών που αμάρταιναν ίσχυεν ως ποινή και σε πολλά χωριά. Είναι έθιμο διατηρημένο από την ελληνικήν αρχαιότητα".
Οι Σουλιώτες, σύμφωνα με τον Περάνθη, είχαν χριστιανική συνείδηση, η πίστη τους ήταν αυτή που προσδιόριζε την αντίθεση τους με τους τουρκαλβανούς, η πίστη στην ιερά ιστορία που έρχεται από πολύ μακριά, συνέχει το γένος εκείνο που θεωρεί εαυτόν απόγονο των αρχαίων Ελλήνων και των Βυζαντινών.
Η αίσθηση της ιστορικής ενότητας είναι αυτή που διαπαιδαγωγεί τα παιδιά των Σουλιωτών, σύμφωνα με τη διδασκαλία του καλόγερου Σαμουήλ: "Ο Κωνσταντίνος μας μαρμαρώθηκε μαζί με το άλογό του και την κορώνα του και το δικέφαλο αετό, αυτόν όπου'χομε στο μπαϊράκι μας, και τρέχει τις νύχτες και περπατεί στα πέρατα της ρωμηοσύνης, όσο να ιδούμε πάλι το σταυρό στον τρούλο της αγιά-Σοφιάς...Τώρα τα χρόνια πέρασαν κι οι καιροί ήρθαν. Κι εκεί που' ναι μόνο το Σούλι ελεύτερο, θα λευτερωθεί και η Ήπειρο, ύστερα παρακάτω κι η Ρούμελη και παρακάτω ο Μοριάς κι όλο το γένος....".
Δίχως αυτήν την πίστη, πολλά πράγματα δεν μπορούν να εξηγηθούν μονάχα με το συσχετισμό δυνάμεων ή την εκμετάλλευση των αδυναμιών του αντιπάλου, χρειάζεται και η συνεκτική ιδέα που θα "δέσει" τον ποθούμενο σκοπό. Ένα εξαιρετικό μυθιστόρημα σε μια αντιηρωική εποχή.